De politieke oppositie op Cuba draagt de kunstenaar op handen. Maar haar actie lokte ook kritiek uit‚ zowel in de Cubaanse als in de buitenlandse kunstwereld. Zoals: met haar Amerikaanse verblijfsvergunning heeft zij makkelijk praten. En: wat voor zin heeft zo’n performance als je de gewone Cubaan niet bereikt? Volgens Bruguera valt dat laatste mee: het incident haalde het nieuws in Miami. Dat wordt op Cuba verspreid via El Paquete: usb-sticks met internetinhoud die op de zwarte markt worden verkocht. ‘Mensen spraken hun steun aan me uit op straat.’
Ook het eerste kritiekpunt weerspreekt ze: Bruguera zette haar positie in om te spreken namens onbekendere collega’s. Want ze zijn er wel‚ kunstenaars die worstelen met vragen als: hoe bereik je een publiek zonder jezelf te verloochenen?
Geabsorbeerd
Hamlet Lavastida‚ de bezonnebrilde kunstenaar van het feest‚ is er een voorbeeld van. Op een bovenverdieping in het oude centrum van Havana deelt hij een studio met Leandro Feal (30). Ze kennen elkaar al jaren. Maar waar Lavastida meteen op hoge toon begint te praten‚ controleert Feal eerst of de deur goed dicht zit. De buurvrouw op de galerij heeft zich eerder beklaagd over hun gasten; hij wil problemen voorkomen. ‘Mij fascineert de vraag: hoe kun je als kunstenaar revolutionair zijn in een revolutionair land?’‚ steekt Lavastida van wal. Op Cuba is dat onmogelijk‚ concludeert hij. ‘Je wordt ofwel vernietigd‚ ofwel geabsorbeerd.’ Hij noemt de Fabrica de Arte Cubano‚ een galerie annex bioscoop annex concertzaal en de place to be in Havana. De overheid bepaalt wat er komt te hangen. Net als in het Italiaanse Arte Continua‚ dat grote namen als Anish Kapoor en Michelangelo Pistoletto naar het eiland haalt en zich de eerste private galerie van Cuba noemt. ‘Privaat!’‚ schampert Lavastida. ‘Ze hebben een pact met de overheid. Ik zou niet met de galerie willen samenwerken.’
Werk van Lavastida Intellectuelen zonder Woorden (2009)
Propagandauitingen
Sinds 2008 heeft Lavastida geen tentoonstellingen meer op Cuba. Deels komt dat doordat hij een tijd in het buitenland woonde‚ deels door de aard van zijn werk. Lavastida gebruikt propagandauitingen‚ die hij van een andere context voorziet door ze uitgeknipt op wit papier op een museumwand te hangen of op muren in de stad te spuiten. Hij toont het silhouet van een poster uit 1974‚ die werd gebruikt op een conferentie met ministers van Binnenlandse Zaken uit alle communistische landen. ‘Ze behandelden daar het probleem van de andersdenkenden. Kunstenaars zouden de grote ideeën van de revolutie bedreigen. Je moest ze doorgronden door ze te bespioneren. Deze informatie vond ik in archieven in Warschau en Berlijn. Op Cuba weet bijna niemand hiervan.’ Lavastida wil lacunes in het collectieve geheugen opvullen. ‘Als je op Cuba over geschiedenis wilt praten‚ moet je het over de Onafhankelijkheidsoorlog tegen Spanje hebben’‚ zegt hij. ‘Maar mij interesseert de recente geschiedenis: de executies van tegenstanders van de revolutie‚ ja zelfs van mensen die oorspronkelijk aan de kant van Fidel stonden; de vervolgde homo’s en lesbiennes‚ kunstenaars en katholieken. Waarom mogen we daar niet over praten?’
Collectief geheugen
Het vuur staat in Lavastida’s ogen. ‘Toch ben jij geen officiële dissident’‚ zegt zijn vriend. ‘Je gaat niet de straat op om te demonstreren bij de Dames in het Wit.’ Dat bevestigt Lavastida. Hij ziet zichzelf als een door het systeem gemarginaliseerde figuur. Maar hij weigert Cuba te verlaten. ‘Ik ben ook een product van de revolutie. Mijn werk gaat niet over het land waar mojito’s worden gedronken en sigaren worden gerookt‚ het gaat over de Cubaan die die mojito maakt en die sigaar rolt. Hij heeft niet te eten en geen toegang tot internet omdat zijn regering bang is voor haar volk.’ In Europa en de VS wordt Lavastida’s werk wel tentoongesteld. In Havana verkoopt hij weleens wat aan kunstcritici en collega’s. Een vetpot is het niet. ‘Zonder overheidssteun moet je je publiek zelf vinden. Het is moeilijk‚ maar het geeft ook vrijheid. En als het mislukt‚ kan ik altijd nog uien gaan verkopen.’ Leandro Feal is pragmatischer. Hij ontwikkelde zich als huisfotograaf van de alternatieve scene rond Bruguera. ‘De Tsjechische schrijver Milan Kundera zei ooit dat er in een totalitair regime altijd eilandjes van vrijheid zijn. Die wil ik vastleggen.’
Foto Leandro Feal: beeld Malecón in Havana
Handen in de lucht
Op zijn foto’s dansen kunstenaars wild in huiskamers of slapen ze in omstrengeling hun roes uit op matrassen op de grond. In een andere serie poseren ze naakt: uitgelaten met de handen in de lucht‚ onderuitgezakt op de bank‚ de met bossen schaamhaar omringde geslachten prominent in beeld. Het zijn expliciete foto’s voor een land dat in 2012 de ‘onzedelijke’ muziekstroming reggaeton nog aan banden wilde leggen. Toch werd de serie op de kunstacademie niet gecensureerd. Feal: ‘Muziek brengt massa’s mensen op de been. Beeldende kunst is minder gevaarlijk. Bovendien was de tentoonstelling maar voor een klein publiek.’ Lavastida: ‘Je kunt ook zeggen dat deze serie over lichaamscultuur gaat in plaats van over vrijheid.’ De scheidslijn tussen dissidente en overheidskunstenaars is niet zo scherp als de overheid wil doen voorkomen‚ benadrukt Feal. Hij weigerde lid te worden van kunstenaarsbond UNEAC en was een van de weinigen die Tania Bruguera openlijk verdedigde. Maar zijn werk hangt wel in overheidsgalerieën. ‘Ik vind dat je moet samenwerken. Kunst is ook: je plek bevechten en zo het kritische virus in de samenleving injecteren. Punkrocker Gorki Aguila heeft me wel eens uitgenodigd om mijn werk in zijn huiskamer tentoon te stellen. Maar daar komt niemand. Wat heeft mijn werk dan voor impact?’
Werk van Tania Bruguera
Toenadering VS – Cuba
Ook Feal wil Cuba niet verlaten. ‘Het klinkt misschien gek‚ maar van alle landen waar ik geweest ben‚ voel ik me hier het meest vrij. Juist omdat geld hier niet essentieel is om te overleven‚ kan ik me op Cuba het meest wijden aan kunst.’ Wat de gevolgen zullen zijn van de recente toenadering tot de VS? Bruguera‚ Lavastida en Feal durven het niet te voorspellen. Feal: ‘Het regime beseft dat we zonder buitenlandse steun niet kunnen overleven. Sommigen vrezen dat de dictatuur zal worden voortgezet met buitenlands geld. Door agressiever op te treden tegen protestacties‚ maakt de politie duidelijk dat de economische vrijheden niet met andere vrijheden gepaard gaan.’ Voor Bruguera is het juist daarom tijd om in actie te komen. In september wil ze in haar huis een centrum openen voor debat en democratie. ‘We vechten tegen een geduldig systeem‚ dat alle tijd heeft. Ondertussen gaan onze levens voorbij. Verandering is moeilijk en vereist voortdurende inzet. Maar als je mensen leert dat ze iets kunnen veranderen in zichzelf‚ kun je kleine overwinningen behalen. Ik geloof‚ ik weet dat kunst die boodschap kan overbrengen.’
CUBA 
Je moet ingelogd zijn om een reactie te plaatsen.