Geen Cubaanse geneesmiddelen voor Amerikaanse longkankerpatiënten

Amerikaanse longkankerpatiënten die naar Cuba reizen vanwege medicijnen die daar beschikbaar zijn, moeten sinds het aantreden van Trump grote moeite doen om aan die medicijnen te geraken. De Cubaanse vaccins voorkomen longkanker niet, maar versterken het immuunsysteem van het lichaam van de patiënt. Hoe effectief ze werkelijk zijn, is onbekend.

‘Ik ben er niet op uit om de wet te overtreden’, zei George Keays zondag jl. in het televisieprogramma Today on Sunday. ‘Maar ik wil evenmin sterven. Mensen met Fase IV-kanker, zoals ik, zouden alles moeten kunnen doen om in leven te blijven, met de middelen waarvan zij denken dat deze werken. Het laatste wat ze nodig hebben, is een regering die je bestookt met achterhaalde regelgeving en die je onthoudt de middelen te gebruiken die hier beschikbaar zijn en te sterven.’

Voorraad
Veel patiënten keren naar de VS terug met het vaccin in flacons, maar ze geven deze medicatie niet aan bij de douane. Een andere patiënt, Larry, die zijn achternaam niet noemde bij VS Today, is twee keer in Cuba geweest voor injecties, maar weigerde dit aan zijn Amerikaanse arts te vertellen. ‘Ik wil hem niet compromitteren want hij heeft nu een patiënt die een geneesmiddel gebruikt dat niet is goedgekeurd door de FDA,’ zegt Larry over de relatie met zijn arts. ‘Hij zou bang kunnen zijn te worden vervolgd of hij zou mij niet langer willen behandelen.’ Nancy Kelly, 71, is bezorgd over haar vaccinvoorraad, die in oktober van dit jaar opraakt. ‘Het was belangrijk om nog naar Cuba te gaan voordat de beperkingen van Trump van kracht werden,’ zegt ze. ‘Met de nieuwe beperkingen zou ik via een derde land moeten reizen. Het probleem is dat het vaccin gekoeld moet worden, dus een lange vlucht zou dan een probleem zijn.’

People-to-people
De people-to-people visumoptie, die in het Obama-tijdperk ontstond, stond individuen toe om alleen naar Cuba te reizen, maar deze mogelijkheid werd in november vorig jaar door Trump ingetrokken. Om Cuba te bezoeken moet een bezoeker nu met een georganiseerde groep of met een gids reizen. Er zijn uitzonderingen op de regel, voor degenen die hulp of onderzoek verlenen, maar mensen in beide categorieën moeten een volledige lijst van activiteiten voor hun verblijf presenteren.

Bron
* Newsweek, Kelly Wynne, 14 oktober 2018

Linken
* USA Today publiceerde op 10 januari 2018 een uitgebreide reportage over dit onderwerp: ‘Cuba has a lung cancer vaccine. Many U.S. patients can’t get it without breaking the law.’
* Fact Check: Does Cuba Have a Cancer Vaccine That Has Already Cured Thousands? 27 juli 2017

Nieuwe maatregelen in strijd tegen dengue

Cubaaanse gezondheidsautoriteiten willen de verspreiding van de Aedes Aegypte-mug intensiever bestrijden. De mug is de verspreider van ziekten als dengue of knokkelkoorts, chikunguñya en zika. Het zika-virus veroorzaakt een infectieziekte en wordt verspreid door de gele koortsmug. Chikungunyakoorts is een infectieziekte die, net als dengue, wordt veroorzaakt door een alfavirus. Het aantal ziektegevallen in de hoofdstad Havana groeit snel hoewel de Cubaanse media er nauwelijks over berichten. 

De aedis egypte-mug

De campagne, gesteund door de Pan-Amerikaanse Gezondheidsorganisatie (OPS), vindt plaats op een moment waarop de kans op verspreiding van deze mug groot is, aldus de nationaal directeur voor Hygiëne en Epidemiologie van het Ministerie van Gezondheid (Minsap), Francisco Durán. Het ministerie ontwikkelt, aldus Durán, activiteiten om de mug te bestrijden ‘maar ze slaagt er niet in het probleem op te lossen en de verspreiding in bepaalde gebieden en territoria te stoppen’, aldus de specialist in een gesprek met het Cubaanse persbureau Agencia Cubana de Noticias.

In bedrijven en kantoren in Havana zijn waarschuwingen opgehangen over de verspreiding van dengue in verschillende wijken. Het aantal patiënten met symptomen van de ziekte is sterk toegenomen. De verbreiding van de ziekte is versneld door de regenachtige zomer in Cuba; regenwater hoopt zich op in straten en binnenplaatsen van woningen en daar legt de Aedes aegypti-mug zijn eitjes. De gecontroleerde media berichten mondjesmaat over de verspreiding van de ziekte in de hoofdstad.

Dodelijke gevallen
Durán noemt de probleemregio niet met name, maar het Provinciaal Centrum voor Hygiëne, Epidemiologie en Microbiologie (CPHEM) van Sancti Spíritus liet wel een ‘alert’ uitgaan vanwege het ‘hoge epidemiologische risico als gevolg van de intense besmetting door de Aedes aegypti-mug die de regio teistert.’ In de afgelopen maanden heeft de onafhankelijke pers ook berichten gepubliceerd over enkele dodelijke gevallen van knokkelkoorts. In 2017 daalde het aantal gevallen van knokkelkoorts in Cuba met 68% vergeleken met een jaar eerder. Ook werden gevallen van zika gemeld in 14 gemeenten. Er werden geen gevallen van chikunguñya vastgesteld, aldus het ministerie. Volgens hetzelfde rapport werd aan het einde van vorig jaar jaar in twee gemeenten en in elf andere regio’s in de provincies Holguín en Ciego de Ávila dengue vastgesteld. In Havana, Mayabeque, Villa Clara, Sancti Spíritus, Ciego de Ávila, Camagüey, Las Tunas en Holguín werden gevallen van zika vastgesteld.

Boetes

Uit angst voor het denguevirus worden in Cuba met enige regelmaat straten, huizenblokken, werkplaatsen en zelfs hele woonwijken uitgerookt. Dit moet de mug uitroeien die het virus overbrengt.

Volgens Periodico Cubano (2 oktober 2018) werden in Mayari tientallen gevallen van dengue geregistreerd en was er een dode te betreuren, aldus een medewerker van het Centro Municipal de Hygiëne y Epidemiologie de Mayarí in Holguín, die anoniem wil blijven en  die ook meedeelde dat honderden mensen waarschijnlijk zijn besmet. ‘Dankzij ons werk, is er geen sprake van meer sterfgevallen maar er is wel steeds weer sprake van nieuwe uitbraken van de Aedes aegypti-mug en knokkelkoorts blijft een gevaarlijke ziekte,’ zegt hij. Bij deze campagne maken een arts, een verpleegkundige, de technicus op het gebied van hygiëne en epidemiologie en medische studenten deel uit van het campagneteam. Dat geldt ook voor de muggen, zoals de arbeiders worden genoemd die met een ontsmettingsbazooka op de schouder de wijken ingaan om de larven van de Aedes aegypti op te zoeken en te vernietigen. In het campagneseizoen gaan deze uitrookteams, de bazookabrigade genoemd, met veel lawaai van deur tot deur om huizen uit te roken en open watertanks af te sluiten. Eén van hen wijst erop dat er in een wijk soms tientallen larven worden ontdekt; de bewoners van huizen waar deze worden gevonden, worden beboet. Na een bezoekje van de bazookabrigade kan de buurt nog dagen naar verbrande olie ruiken. Cubanen die de symptomen vertonen, worden opgenomen in de José Martí-school voor speciaal onderwijs waar de lichte gevallen 6 dagen verblijven. Julia (56 jaar): ‘Ik ben daar goed verzorgd en kreeg medicijnen tegen de symptomen, die lijken op die van een flinke keelontsteking.’

Bron
* Persbureau EFE

126 Cubaanse artsen beroofd van dollars en mobieltjes

Een groep van 126 Cubaanse artsen die in Venezuela werken, is zondag overvallen door een groep van ongeveer 8 gemaskerde mannen. Zij verloren daarbij 152.000 dollar plus een onbekend bedrag aan nationale valuta. De groep Cubanen verbleef in Ciudad Caribia, even buiten Caracas.

Ciudad Caribia

‘Op 1 juli om 2.00 uur stormden acht gewapende mannen de loods binnen waar een delegatie van Cubaanse artsen overnachtte. Onder bedreiging met de dood, slaagden zij erin om de aanwezigen te beroven en te vluchten zonder te worden gearresteerd,’ aldus de website Efecto Cocuyo. Volgens de Venezolaanse politie waren de 126 Cubanen deelnemers aan de gezondheidsprogramma’s van de regering. Een deel van hen, 38 Cubanen, was net in Venezuela aangekomen.

Mobieltjes
Volgens het politierapport, hadden de onlangs aangekomen Cubaanse burgers elk $4.000 bij zich, totaal $152.000, plus mobiele telefoons. De rest van de gezondheidswerkers werd ook beroofd van nationale peso’s (30.000) en mobiele telefoons. Politieambtenaren hebben een man ondervraagd die het transport verzorgde voor de Cubaanse artsen en verplegers. Volgens hem vroegen de criminelen hun slachtoffers niet te schreeuwen, maar ‘rustig te blijven, omdat ze wisten waar ze mee bezig waren’. De ruimte waar de Cubaanse burgers verblijven, wordt nu bewaakt door twee soldaten die de veiligheid van de Cubanen moeten garanderen.

Veiligheid
Medewerkers van de website 14ymedio spraken met enkele Cubanen die deel uitmaken van de internationale missie in Venezuela. Een van hen zei: ‘Hoe lang laat ons land ons hier nog zonder bescherming. Dit is een complexe plek vol met onhebbelijkheden’, zei een van hen. Een andere medewerkster zei: ‘Ongelukkigerwijs maken berovingen deel uit van de routine bij Cubaanse medische missies in Venezuela.’ Zij eist respect en steun van de kant van de regeringen van beide landen. ‘Je loopt groot gevaar als je in dit shitland werkt en woont,’ zei een derde arts. Venezuela is een van de gevaarlijkste landen van de wereld. Elke 20 minuten wordt er een mens vermoord.

Cubaanse artsen op internationale missie

Inhouding salaris
Cubaanse gezondheidswerkers die in het buitenland werken, worden vaak behandeld als loonslaven. Zij kunnen zich niet vrij bewegen. Zeker in Venezuela is de waakzaamheid groot vanwege het geweld dat het land teistert. De Cubaanse regering houdt tot 75 procent in van de salarissen die de landen van bestemming betalen aan de professionals van het eiland. Deelname aan deze programma’s is echter aantrekkelijk voor Cubanen, wier salaris in Cuba niet hoger is dan $70 per maand.

Bron
* 14ymedio, Diario de Cuba, 22 juli 2018

Apotheken hebben structureel tekort aan medicijnen

Het tekort aan medicijnen in Cuba is zoals meer economische kwesties in dit land, structureel. Cubanen hebben gratis toegankelijke gezondheidszorg (zoals in andere landen op deze wereld) en royaal betaald door de inspanningen van hun werk,  maar als het om medicijnen gaat, stapelen de problemen zich op. Uit verschillende recente berichten van het eiland blijkt dat Cubanen zich zorgen maken over het gebrek aan medicijnen in de apotheek. Artsen klagen over problemen bij de behandeling van patiënten met chronische ziekten omdat medicijnen voor  behandelingen in de apotheek ontbreken.

Dit tekort aan medicijnen is niet makkelijk op te lossen, maar het is ook niets nieuws. Er is behoefte aan meer inzicht in de manier waarop het regime de productie van medicijnen in Cuba beheert, want de meeste problemen die zijn waargenomen, zijn terug te voeren op dit beheer. De productie van geneesmiddelen in Cuba is in handen van een monopolie: de farmaceutische reus BioCubaFarma, opgericht in 2012 en eigendom van, geleid door en gecontroleerd door de staat. Het staatsbedrijf is slechts één voorbeeld van de absurde concentratie van economische macht in de Cubaanse economie. Voor de oprichting werden twee ondernemingen samengevoegd die relatief onafhankelijk werkten: Quimefa en Polo Científico in het westen van de hoofdstad, die, hoewel werkzaam in dezelfde sector, onderworpen waren aan verschillende regels en beschikten over verschillende niveaus van wetenschappelijk-technische ontwikkeling.

Molensteen
Om de Groep BioCubaFarma te versterken legden de autoriteiten een grotere economische, financiële en boekhoudkundige discipline op en werden procedures vastgelegd voor het beheer van de processen van de nieuwe organisatie. Deze acties waren juist; dat is immers wat elke goed geleide onderneming moet doen om te overleven. Het probleem is dat het staatseigendom een molensteen om de nek bleek en dat de aandacht voor de geneesmiddelenconsument voor de Groep BioCubaFarma nooit een echte prioriteit is geweest. Ondanks dit potentieel meldt het eiland voortdurend een gebrek aan geneesmiddelen in de apotheek, soms tot 150 van de in totaal zo’n 760 producten die het regime de ‘basislijst’ van het land noemt. De situatie is onlangs verslechterd omdat de tekorten van bepaalde medicijnen in apotheken door het Ministerie van Volksgezondheid werden aangemerkt als ‘topprioriteit’, in verband met de behandeling van jicht, hart- en vaatziekten, epilepsie en Parkinson. Bovendien zijn er regionale verschillen in de tekorten aan medicijnen; in het oosten van Cuba is het tekort aan medicijnen kennelijk veel groter dan in de aangrenzende provincies. Mensen die niet vrijelijk medicijnen kunnen kopen – bijvoorbeeld op de zwarte markt – merken deze verschillen, wat hun verontwaardiging en irritatie alleen maar vergroot. Wat zegt het management van BioCubaFarma om deze situatie te rechtvaardigen?

Oorzaken
Natuurlijk wordt de ‘blokkade’ altijd aangehaald, hoewel het argument in dit geval weinig geloofwaardig is. Er wordt ook melding gemaakt van ‘problemen bij de bevoorrading van de bevolking met geneesmiddelen als gevolg van interne inefficiëntie, instabiliteit in de werking van verscheidene productielijnen door een gebrek aan reserveonderdelen, en het ontbreken van de voor de productie benodigde grondstoffen, als gevolg van financiële moeilijkheden’. En er is de ernstige liquiditeitscrisis bij de Cubaanse overheid en zelfs de corruptie van werknemers bij apotheken en magazijnen, die de zwarte markt voorzien van medicijnen. In antwoord op deze problemen heeft ‘de hoogste leiding van het land de nodige maatregelen genomen om de gevolgen ervan tot een minimum te beperken, naast een permanente follow-up van de kwestie, in samenwerking met het Ministerie van Economie en Planning, het Ministerie van Volksgezondheid en andere instanties,’ aldus een officiële reactie. Zo gebeurt dat in Cuba als bedrijven te maken hebben met bedrijfs- en managementproblemen, het ‘topleiderschap van het land’ stappen zet om de problemen op te lossen. Dat is ongehoord, want bedrijven moeten hun problemen autonoom en vakkundig oplossen. Enkel bij uitzondering moet de staat ingrijpen en een ondergeschikte rol spelen, zoals gebruikelijk is in het model van gemengde economie dat over de hele wereld wordt toegepast. In ieder geval lijkt ‘de top van het land’ niet verontrust te zijn door het feit dat Cubanen niet de medicijnen in de apotheek kunnen vinden die ze nodig hebben. Haar prioriteiten liggen elders.

Registratie in apotheek

Monopolie
Er zijn maar weinig landen waar de overheid de productie, marketing en verkoop van medicijnen aan een monopolie toevertrouwt. Het is economisch inefficiënt en een bron van problemen, vooral wanneer het monopolie fungeert als het doorgeefluik van de overheid. Fidel Castro had het mis, ook al is hij ‘de architect  van de Cubaanse wetenschap’ zoals Granma kortgeleden nog benadrukte. Het resultaat is een enorme verspilling van grondstoffen, tekorten aan ruwe materialen, mismanagement en misrekening van de benodigde reserves. Gewone managementproblemen die makkelijk zijn op te lossen, eindigen als problemen van de Staat die voor de oplossing ervan weer middelen onttrekt aan andere sectoren.

Export
BioCubaFarma is verplicht 62% van de basislijst medicijnen voor het nationaal gezondheidssysteem te leveren. De rest is bestemd voor de export. Het mag waar zijn dat de biotechnologie- en farmaciesector in Cuba 2.400 patenten ontwikkelde, maar het is ook waar dat deze export beperkt is en nooit een structurele bijdrage leverde aan de handelsbalans. Uit cijfers van 2013 – de laatste die beschikbaar zijn – blijkt dat de export van medicijnen nauwelijks 12,5% van de totale export aan goederen naar het buitenland bedraagt, ondanks het feit dat BioCubaFarma producten naar 40 landen stuurt. Waar is de blokkade dan? De Groep benadrukte dat er tussen 2013 en 2017 56% meer werd geïnvesteerd dan in de vijf jaar daarvoor. Dat is niet verwonderlijk omdat de Groep sterk investeerde in het Marielproject met de bouw van een biotechnologisch project, ‘bedoeld voor de productie van een forse serie medicijnen die al werden goedgekeurd en waarvan er anderen in de laatste fase van ontwikkeling zijn’. De vraag is of BioCubaFarma hierdoor in staat zal zijn de beschikbaarheid van medicijnen te garanderen die Cuba nodig heeft.

Bron
* Diario de Cuba, Elías Amor, 18 juni 2018

De twee kanten van de gezondheidszorg in Cuba

November vorig jaar verbleef Maria de la Caridad in een van de beste ziekenhuizen van het land, in afwachting van een prothese voor haar knie. In het ziekenhuis gleed ze uit vanwege waterplassen in een van de gangen. Ze brak haar beide armen, is nu weer thuis maar er slechter aan toe dan eerst. Fernando Ravsberg vroeg zich op de website Cartas desde Cuba af hoe in een ziekenhuis met zulke hoge standaarden van professionaliteit en zulke moderne apparatuur patienten ten val komen omdat de ziekenhuisgangen niet worden schoongehouden.

Het is moeilijk om iemand die geen Cubaan is, uit te leggen waarom zo’n ziekenhuis met zulke hoge standaarden van professionaliteit een tekort heeft aan personeelsleden, die vuile borden ophalen of de vloeren voor orthopedische patiënten droog houden. Net zo min kun je geloven dat medewerkers van apotheken recepten vervalsen voor kinderen om die vervolgens via een illegaal netwerk in het geheim te verkopen, zoals de Cubaanse pers meedeelde. Hoe is het mogelijk dat er tekorten aan medicijnen bestaan en een zwarte markt, in een land waar wetenschappers in staat zijn nieuwe vaccines tegen kanker te ontwikkelen of medicijnen die voorkomen dat amputaties nodig zijn bij diabetispatiënten?

Lage lonen in de gezondheidsector raken vooral het schoonmaakpersoneel. Dat is een chronisch probleem.

Zwarte markt
In apotheken is het soms zo’n chaos dat je medicijnen zonder recept kunt kopen, zeker als je het personeel wat extra’s toestopt. Enkel met medicijnen voor kinderen gebeurt dit niet. Tijdens de crisis in de jaren negentig zag ik hoe iemand op de zwarte markt poedermelk aanbood aan een moeder met twee kleine kinderen. Zij vertelde er bij dat het topkwaliteit was en gestolen uit een school voor kinderen met een beperking. De moeder was geschokt en weigerde de poedermelk te kopen. Er zijn veel Cubanen als zij die de grenzen kennen, maar zelfs zij overschrijden die grens als hun zoon een astma-aanval heeft of hun grootvader een monitor nodig heeft om de hartslag te meten. Zij gaan op zoek naar de medicijnen die ze nodig hebben en ze betalen wat hen gevraagd wordt. De zwarte markt van de gezondheidszorg in Cuba is een levensgevaarlijke plaats. Wij herinneren ons hoe dertig patiënten in het psychiatrisch ziekenhuis van Havana overleden door honger en kou omdat de mensen die voor hen moesten zorgen, voedsel en lakens hadden gestolen en doorverkochten op de zwarte markt. We kunnen uren lang praten over het morele failliet van personen die een handeltje beginnen met de gezondheid van anderen als inzet. Maar we kunnen niet uitleggen hoe deze mensen die ooit jong waren en een roeping hadden om anderen te beschermen, een apotheker, een verpleger of een arts zo diep kunnen vallen. Een van de redenen is het chronisch tekort aan medicijnen en de bijzonder lage salarissen in deze sector. De combinatie van beide factoren leidt tot een zwarte markt waar we allemaal verantwoordelijk voor zijn, sommigen als verkopers en anderen als kopers.

Ziekenhuisgang met plassen op vloer

Loonstijgingen
Enkele jaren geleden beloofde de regering dat de lonen zouden stijgen in relatie met de stijging van de productiviteit. Vandaag zorgt de gezondheidssector voor 70% van de harde valuta in het land maar de lonen blijven laag, zeker in vergelijking met de stijging van de kosten van levensonderhoud. Werknemers in de gezondheid krijgen ook geen extraatjes zoals de mogelijkheid eigendommen te verwerven tegen kostprijs of belastingvrij een auto te importeren, nadat zij een internationale missie hebben voltooid. De waarheid is dat als de lonen van het medisch personeel niet stijgen, die van het schoonmaakpersoneel ook niet zullen verbeteren en zo kan het gebeuren dat patiënten een gratis stamcelbehandeling krijgen maar tegelijkertijd zullen struikelen vanwege waterplassen in gangen die niet worden schoongemaakt.

Stamceltransplantatie in een Cubaans ziekenhuis

Exodus
Veel schoonmakers en technici verlaten de gezondheidsector en zoeken een waardiger inkomen in de particuliere sector, dat wil zeggen een salaris dat hen in staat stelt het einde van de maand te halen zonder te stelen. In de officiële media wordt de particuliere sector aangewezen als schuldige aan deze exodus. Het echte probleem ligt in de stagnerende hervormingen en doordat de regering de enorme verdiensten in de gezondheidsector en de farmaceutische industrie gebruikt om de verlieslijdende staatsbedrijven te financieren. Er zijn immorele misdadigers op de zwarte markt maar de meeste mensen houden zich daar op om te kunnen voorzien in de basisbehoeften van hun gezinnen of worden ertoe gedwongen omdat de medicijnen die ze nodig hebben alleen illegaal verkrijgbaar zijn. Lessen over ideologisch bewustzijn zijn niet genoeg om het verlies aan waarden te stoppen. Het antwoord kan liggen in de wijze waarop José Martí tegen deze dingen aankeek, toe hij uitlegde dat ‘gegeven de menselijke natuur, men welvarend moet zijn om het goede te kunnen doen’.

Bron
* Fernando Ravsberg, website Havana Times, 25 januari 2018
Link
* De website Cubanismo publiceerde een artikel over 5 geneesmiddelen (o.a. ter afremming van Alzheimer en longkanker, tegen diabetische voetzweren en cholesterol en een medicijn tegen meningokokkenziekte ) door de Cubaanse biotechnologie-industrie ontwikkeld en wereldwijd bekend. 

Cuba’s fascinatie voor vitamines

De rij voor de douanebalie is meters lang. Het is warm en vliegen landen op de passagiers die zojuist zijn aangekomen op het vliegveld van Havana. Om hen heen staan airco’s, gigantische tassen en allerlei dozen met het etiket ‘medicijnen’, die naar alle waarschijnlijkheid flacons multivitamines en voedingssupplementen bevatten, producten waarnaar de laatste jaren steeds meer vraag is. De supplementen, die op Cuba oorspronkelijk werden geïntroduceerd als ondersteuning bij de voeding van kinderen, ouderen en herstellende patienten, worden nu volop geslikt door jongvolwassenen en mensen die veel sporten of willen voorkomen dat ze ziek worden. Het slikken van supplementen werd van voedingshulpmiddel tot statussymbool in de Cubaanse maatschappij.

Polivit is al twintig jaar metgezel van de ondervoeding van de eilandbewoners

‘Dit gaat om gebruik zonder medisch toezicht waarmee mensen zonder echte noodzaak lange periodes doorgaan’, zegt Caridad Herrera, die al meer dan twintig jaar als specialist werkt op de algemene heelkunde van een polikliniek in Havana.  ‘Ik heb patiënten gehad die die pillen slikten als snoepjes, alleen maar omdat ze geloven dat ze meer vitamines nodig hebben of omdat een zoon hen wat ‘leuke’ pillen toestuurde van daar’, klaagt de dokter. ‘De mensen denken dat ze gezond kunnen blijven door alleen maar dagelijks een pil te slikken, maar het is de levensstijl die echt van invloed is’.
De Wereldgezondheidsorganisatie WHO adviseert een heel beperkt gebruik van voedingssupplementen en vitamines. Bovendien stelt ze dat het verhogen van de doses ernstige problemen kan veroorzaken, waaronder aangeboren afwijkingen en een toename van sterfte onder volwassenen. Toch lijkt de meerderheid van de Cubanen zich niets aan te trekken van deze waarschuwingen en volgens verschillende specialisten met wie deze krant sprak, neemt het gebruik van vitamines toe. Het slikken van supplementen is geworden tot een van de statussymbolen die tegenwoordig zichtbaar zijn in de Cubaanse maatschappij.

Speciale Periode
‘Je zult je als herboren wanen, gelukkiger en krachtiger’, luidt een advertentie op een van de talloze webpagina’s waar duizenden Cubanen heengaan om zowel pijnstillers als auto’s te kopen. ‘Als je iedere dag actiever wilt zijn en vol leven, bel me dan’, nodigt de tekst uit. Het aanbod bestaat uit ‘vitamine-C-kauwtabletten voor kinderen’ tot ‘tabletten met een smaakje voor volwassenen’, allemaal ‘felgekleurd en van goede kwaliteit’. De zwarte markt kent een grote variëteit aan vitamines en voedingscomplexen die contrasteert met de lege schappen van de staatsapotheken waar velen nog steeds komen zoeken naar het aloude Polivit dat al bijna 25 jaar samengaat met de ondervoeding van de bevolking. Verschillende medische onderzoeken die werden uitgevoerd vanaf de grote recessie of Speciale Periode,  die volgde op de val van het Sovjetblok, toonden aan dat de Cubanen een ernstig tekort hadden aan vitamine A, thiamine (vitamine B1) en nicotinamide (vitamine B3), en aan de hele groep vitamine B. Van die tekorten hoorden ze uit de onafhankelijke en buitenlandse pers, in weerwil van de overheidspogingen het probleem te verzwijgen. Het Ministerie van Volksgezondheid begon multivitaminetabletten te verspreiden, die in het eerste jaar gratis verkrijgbaar waren via de huisartsklinieken, maar later gesubsidieerd in het reguliere assortiment van de apotheken kwamen. De naam, Polivit of Multivit, werd een symbool voor de schaarste van die moeilijke jaren. Het complex aan voedingsstoffen bevat naast foliumzuur de vitamines A en B, en heeft een intens gele kleur, zozeer zelfs dat sommige mensen de pillen gebruikten om rijst te kleuren in een tijd dat levensmiddelenkleurstoffen verdwenen uit de schappen van de winkels. Ook ontbrak het niet aan grappen over Polivit, tegen de achtergrond van de paranoia in de maatschappij door de excessieve overheidscontroles, herdoopten sommigen de pillen uit achterdocht zelfs tot ‘la quita alma’ of ‘zij die je ziel stelen’.

Farmacia (Apotheek) Central in Havana

Voedingssuplementen
In 2003 wees een onderzoek van het Instituto de Nutrición e Higiene de los Alimentos (INHA)/Instituut voor Voeding en Hygiëne van Voedingswaren uit dat 26,4 procent van de bevolking vitaminesupplementen gebruikte. Uit een steekproef onder bijna 50.000 ondervraagden voerde bijna driekwart van hen aan dat ze deze voedingsstoffen niet slikten omdat ze het ’niet gewend’ waren of omdat ze merkten dat ze er meer honger door kregen. In de gezinnen die ze wel gebruikten, vond het INHA dat het vrijwel altijd ging om kinderen en ouderen. Het onderzoek gaf ook aan dat Polivit-gebruik onregelmatig is vanwege schommelingen in de verkrijgbaarheid waardoor een regelmatig gebruik voor veel mensen onmogelijk is. ‘Ik slik het al bijna twintig jaar omdat ik veel problemen met mijn gezondheid heb gehad en ik mijn dieet moet ondersteunen, dat ook niet erg gevarieerd is’, vertelt de 68-jarige Azucena die deze zaterdag staat te wachten in de omgeving van de apotheek in de Calle Carlos III om te vragen of er Polivit is gearriveerd.

Aantrekkelijk
Afgelopen december erkenden het Ministerie van Volksgezondheid en de Grupo estatal de las Industrias Biotecnológica y Farmmacéutica (BioCubaFarma)/Staatsgroep van Biotechnische en Farmaceutische Industrieën (BioCubaFarma) de ‘instabiliteit’ in de levering van medicamenten en supplementen. De wanbetalingen aan de leveranciers van grondstoffen beïnvloedden de productie, waardoor import van meer dan 85 procent van de samenstellende stoffen nodig is. Azucena klaagt ook dat Polivit ‘er niet erg aantrekkelijk uitziet’ en dat het harde tabletten zijn. ‘Om een kind over te halen dat hij ze neemt is wat aantrekkelijkheid nodig’. Om de slechte verkrijgbaarheid en de ‘saaiheid’ van Polivit te compenseren wenden veel families zich tot familieleden in het buitenland of kopen ze de supplementen op de zwarte markt. De douane staat de import toe van maximaal tien kilo aan medicamenten die zijn ‘uitgezonderd van betaling van douanerechten, mits aangeboden in originele verpakking en apart van overige artikelen’, zodat een groot deel van de ‘vitaliteitsmarkt’ wordt gevoed met de individuele import door reizigers. ‘Iedere keer dat ik kom heb ik mijn tien kilo medicijnen bij me en het grootste deel zijn vitamines voor mijn familie’, vertelt Rebeca Orizondo, een Cubaanse die in Miami woont sinds ze het eiland verliet tijdens de Crisis van de balseros (Vluchtelingen per vlot) in 1994. ‘Mijn moeder, die al erg oud is, kan niet zonder Omega 3, en evenmin zonder calcium, zodat ik er haar van blijf voorzien’. In al deze pilletjes worden ook de groeiende sociale verschillen duidelijk die het land doorsnijden en die heel vaak zijn gebaseerd op toegang tot deviezen CUC’s of op simpel contact met buitenlanders.

Bron
* Marcelo Hernández, website 14ymedio, 5 januari 2018

Medicijnentekort door gebrek aan deviezen

De Cubaanse autoriteiten werken aan een oplossing van het chronisch tekort aan medicijnen in het land. De partijkrant Granma meldde 30 november dat het land deviezen miste om buitenlandse leveranciers te betalen. Na een jaar van tekorten aan medicijnen, beloven de autoriteiten in Granma beterschap. De afgelopen maanden zwegen de staatsmedia over de tekorten; enkel kritische sites zoals Havana Times, Diario de Cuba, 14ymedio en Cubanet schonken er regelmatig aandacht aan.

De Cubaanse gezondheidszorg is een van de zorgvuldig gekoesterde verworvenheden van de Cubaanse revolutie. Ruim 85% van de grondstoffen die de farmaceutische industrie gebruikt, moeten worden geïmporteerd, aldus directeur Rita Maria García Almaguer van staatsbedrijf BioCubaFarma, die in Granma aan het woord komt. Dalende exporten en minder hulp van de socialistische bondgenoot Venezuela leidden tot een liquiditeitscrisis, die Havana vorig jaar dwong de importen terug te dringen. Volgens García Almaguer stagneerde de medicijnproductie in 2016 en in 2017 als gevolg van een gebrek aan grondstoffen. ‘De productie van sommige medicijnen werd gestaakt omdat grondstoffen niet tijdig beschikbaar waren en daardoor konden we niet voldoen aan de eisen van het nationale gezondheidsstelsel,’ aldus directeur Almaguer.

Beschikbaarheid
Veel gangbare geneesmiddelen, bijvoorbeeld anticonceptiemiddelen of geneesmiddelen tegen hoge bloeddruk, waren het afgelopen jaar schaars of ontbraken, aldus Granma. Het staatsbedrijf BioCubaFarma en de overheid werkten vanaf begin van dit jaar samen om het probleem op te lossen en minstens de beschikbaarheid van één medicijn per farmaceutische groep te garanderen, aldus García Almaguer. ‘In augustus hebben we enkele bijeenkomsten op het hoogste niveau gehouden waar maatregelen werden genomen om de tekorten te verlichten of op te heffen,’ aldus Cristina Lara Bastanzuri, hoofd van de afdeling Geneeskundige Planning van het Ministerie van Volksgezondheid, in het artikel. Toen is ook een probleem met Chinese leveranciers opgelost en nam de beschikbaarheid van geimporteerde medicijnen weer toe. ‘De industrie heeft zich hersteld en het grootste deel van de productie is nu stabiel,’ aldus García Almaguer, die benadrukte dat men bijzonder aandacht had geschonken aan ernstige kwalen zoals kanker en hiv.

Apotheek in Holguín

Corruptie
De overheid heeft ook de controle van apotheken versterkt nadat er zich gevallen van corruptie hadden voorgedaan en er illegale verkoop van medicijnen was geconstateerd. Cubanen klagen dat wanneer er een tekort aan medicijnen is, sommige apothekers het weinige dat zij in voorraad hebben, verkopen tegen prijzen die hoger zijn dan op de zwarte markt.

Bron
* Persbureau Reuters, Maria García Almaguer, 27 november 2017

Linken
* Partijkrant Granma (Spaanstalig) over de tekorten aan medicijnen, 29 november 2017
* Havana Times, 14 augutus 2017: Manzanillo and the Missing Medicines door Giordan Rodriguez Milanes. 
* Havana Times, 11 juli 2017: Tekort aan medicijnen houdt aan / Medicine Shortage Persists in Cuba door Osmel Ramirez Alvarez.

New Statesman: hoe het vlaggenschip van Cuba, de gezondheidszorg, achteruitging

In oktober 1960 evalueerde de marxistische historicus Eric Hobsbawm voor de lezers van de New Statesman een inschatting van de eerste stadia van de Cubaanse Revolutie. Bijna twee jaar na de triomf van de rebellen omschreef Hobsbawm het centrale principe van Fidel Castro’s Beweging van de 26^e Juli, namelijk dat om ‘’vrij en welvarend te zijn, Cuba vrij moest zijn van imperialisme, armoede en onwetendheid’. Nu we de laatste vijf maanden van het premierschap van Fidel’s broer Raúl ingaan, leert de teloorgang van de Cubaanse gezondheidszorg dat de revolutie deze drie doelstellingen niet met succes heeft verwezenlijkt.

Het populaire weekblad Bohemia met ‘editie van de vrijheid’, 11 januari 1959.

In januari 1959, in de eerste weken van zijn nieuwe regering, vertelde Fidel Castro het Cubaanse weekblad Bohemia dat hij ‘elke relatie met dictatoriale staten zou verwerpen… in de eerste plaats met de Sovjet-Unie.’ Maar binnen drie jaar verklaarde hij onomwonden: ‘Ik ben marxistisch-leninistisch en ik zal dat tot de laatste dag van mijn leven zijn…’ Binnen vier jaar plaatste hij Sovjetraketten op zijn eiland. De verklaring voor Castro’s ommezwaai had eerder geopolitieke dan ideologische motieven. Het wederzijds wantrouwen tussen Cuba en de Verenigde Staten duwde Castro in de richting van de Sovjet-Unie. Het resultaat was een deal waarbij financiele miljardensteun beschikbaar kwam in ruil voor een basis in de Caraïben. Dankzij dit contract kon de Cubaanse regering, die door de Sovjet-Unie werd gefinancierd, veel van de sociale voorzieningen invoeren waarom het eiland zo geprezen zou worden, waaronder de gezondheidszorg van wereldklasse.

Koude Oorlog
Tot de val van zijn financier in de Koude Oorlog kon Castro’s revolutie veel van de idealen waarmaken. Maar Castro had wel een Faustiaans pact gesloten. Toen de tanks de democratische ambities van de Praagse Lente vermorzelden, weigerde Castro deze wreedheid te veroordelen. Ondanks al zijn nationalistische retoriek en de rol van underdog die hij speelde, was Cuba cliënt van ’s werelds op één na machtigste staat, geworden. Dit contract was het fundament waarop de Cubaanse welvaart rustte en de katalysator voor de democratisering van de gezondheidszorg. Toen de Sovjet-Unie ophield te bestaan, was het ook gedaan met de geldstroom naar Cuba. Het land belandde in een economische crisis die eufemistisch bekend staat als de Speciale Periode. De gezondheidszorg veranderde langzaam in een systeem met twee afdelingen, namelijk voor de gewone Cubaan en de melkkoe speciaal voor de gezondheidstoerist. ‘Alles voor de gezondheidstoerist, wat overblijft is voor ons,’ werd wel gezegd.

Castro spreekt op 5 januari 1959 de inwoners van Santa Clara toe

Verslechtering
Toen Castro’s rebellen de dictator Fulgencio Batista verjoegen, had Cuba meer artsen per hoofd van de bevolking dan de Britse gezondheidsdienst en was de levensverwachting niet veel lager dan die in de VS. De revolutie van 1959 heeft deze voordelen geconsolideerd en uitgebreid, dankzij de financiering door de Sovjet-Unie. Sinds de jaren negentig is de kwaliteit van de gezondheidszorg echter achteruitgegaan. Duizenden Cubaanse artsen werken in het buitenland in het kader van internationale missies in landen als Venezuela en Brazilië. Dat levert de Cubaanse regering ongeveer $2,5 miljard per jaar op. Thuis staan de medische voorzieningen voor gezondheidstoeristen en de politieke elite in schril contrast met de middelmatigheid en schaarste van geneesmiddelen voor de gemiddelde burger in Cuba.

Zwarte markt
Miguel, een veertigjarige muzikant en percussieleraar in de tweede stad van het land, Santiago, moest zo lang wachten op een tandheelkundige ingreep dat hij gedwongen werd dit op de zwarte markt te laten doen. ‘Vaak is er geen water in onze ziekenhuizen en heel vaak, zijn er geen recepten,’ zegt hij. ‘En wanneer de overheid niet beschikt over de recepten die nodig zijn, wordt ons geadviseerd naar de apotheken te gaan, waar het geneesmiddel wel beschikbaar is, maar men in deviezen of convertibele peso’s moet betalen. Dan kunnen je medicijnen meer kosten dan je maandloon. Voor de gezondheidstoerist, alles. Voor ons, wat er nog over is.’

Ruimte voor afnemen van bloedmonsters

Mauricio, buschauffeur uit de stad Camagüey, vertelt een gelijkaardig verhaal over schaarste en smerigheid bij de gezondheidszorg. ‘Ik was een week in het ziekenhuis en kon geen enkele dag douchen. En toen mijn zus in het ziekenhuis werd opgenomen, weigerde de schoonmaker van de afdeling ook maar iets te doen. De familieleden van de zieke moesten de vloer vegen.’ Het revolutionaire Cuba, dat ooit vrij was van veel vormen van armoede, heeft nu moeite om de basis medische diensten te leveren. Castro is er echter wel in geslaagd om een van de door Hobsbawm vastgestelde kerndoelen te bereiken. Het goed opgeleide Cubaanse volk is zich bewust van de mislukkingen van zijn regime en weet maar al te goed welke tactieken nodig zijn om toch toegang te krijgen tot een dienst die ooit de trots van een volk was. Tyson Gutiérrez (niet zijn echte naam), werkzaam voor de staat in Camagüey, zegt: ‘Ik had pijn in mijn borst, dus ging ik naar de dokter. Hij pakte zijn stethoscoop en zei onverschillig dat hij niet kon zien dat er iets mis was, en adviseerde mij maar weg te gaan. Toen ik hem wat geld toestopte, werd hij plotseling wakker, pakte opnieuw de stethoscoop opnieuw uit en, wonderbaarlijk, zag nu wel wat.’

In 1979 vierde de solidariteitsbeweging Venceremos in het Amsterdamse Paradiso het 20-jarig bestaan van de Cubaanse revolutie.

Overdaad aan Cuba-utopisme
In het artikel van Hobsbawm uit 1960, vol lof voor de revolutie, lezen we ook een tip, die tot voorzichtigheid maant en waarschuwt voor de ‘moeilijkheden die zich in toenemende mate zullen voordoen, en waarschijnlijk over het hoofd zullen worden gezien bij een teveel aan Cuba-utopisme’. De schrijver toont een vooruitziende blik. Het Cuba-utopisme bestaat vandaag nog steeds wanneer de verdedigers van het regime naar het sociaal beleid van de regering op het gebied van onderwijs, gelijkheid en gezondheidszorg verwijzen. Toch verhult deze retoriek niet dat Cuba zelfs in zijn hoogtijdagen niet op eigen kracht welvarend was, noch werkelijk vrij van imperialisme was. Nu het op eigen benen moet staan, ontdekt Cuba dat armoede weer lelijk toeneemt.

Opvolger
In maart volgend jaar, wanneer Raúl Castro met pensioen gaat, zal Cuba voor de eerste maal in 60 jaar niet door een Castro geregeerd worden. Vooral gezien de rampzalige financiële situatie waarin bondgenoot en goedkope olieleverancier Venezuela verkeert, staat Cuba op een kruispunt. Zal de opvolger van Castro in staat zijn om de ernstige sociale en economische uitdagingen het hoofd te bieden? Daar hangt van af, hoe lang de politieke status quo van het eiland kan voortduren.

Bron
* Daniel Rey, New Statesman, november 2017

Vrijheid Cubaanse artsen in Brazilië ingeperkt

De Cubaanse regering heeft nieuwe beperkingen ingevoerd voor Cubaans artsen en specialisten, die werkzaam zijn in het programma Más Médicos dat sinds 2013 in Brazilië bestaat en werd ingevoerd door de toenmalige regering van Dilma Rousseff. De nieuwe regels moeten voorkomen dat Cubaanse artsen hun post in het gastland Brazilië voortijdig verlaten en asiel aanvragen.

Cubaanse artsen komen in Brazilië aan

Ongeveer 200 Cubaanse artsen van Más Médicos hebben een kort geding aangespannen bij Braziliaanse rechtbanken en eisen dezelfde behandeling als gecontracteerde artsen uit andere landen. Ondermeer willen zij de volledige betaling van hun salaris rechtstreeks ontvangen zonder de bemoeienis van Havana of de Panamerikaanse Organisatie van de Gezondheid (PAHO) / La Organización Panamericana de la Salud (OPS). Nu betaalt Brazilië 4.433 dollar aan de PAHO, deze organisatie houdt 5% commissie in en maakt de rest over naar de Cubaanse overheid. De Cubaanse arts ontvangt 600 dollar per maand en elke maand wordt nog eens 645 dollar gestort op een persoonlijke rekening in Cuba. Dit jaar is de betaling niet langer in dollars maar in de nieuwe contracten is sprake van betaling in de Braziliaanse munt, de Reaal.

Familiebezoek
De Cubaanse artsen hebben ook te maken met andere regels over het bezoek van hun familieleden. Aanvankelijk waren bezoeken van 60 dagen mogelijk, later werd dit teruggebracht tot 30 dagen en nu worden bezoeken hooguit aan het einde van de contractperiode toegestaan zodat de arts en zijn gezin samen naar Cuba kunnen terugkeren. De deelnemers moeten drie jaar blijven en terugkeren, behalve degenen die een verlenging van hun missie aanvragen. Ook de verlenging van een contract is niet vanzelfsprekend. Wie als arts voor vakantie naar Cuba terugkeert, moet een evaluatie ondergaan en op basis daarvan wordt besloten of een tweede termijn in Brazilië mogelijk is. Sommige artsen kregen van de Cubaanse autoriteiten te horen dat hun paspoorten verloren waren gegaan, en zij bleven in Cuba achter.

De Cubaanse arts Maireilys Álvarez Rodríguez werkt in São Luís, Brazilië.

Minder Cubaanse artsen
De medische samenwerking tussen Havana en Brazilië werd in april opgeschort, toen de Cubaanse regering weigerde nog eens 710 artsen te sturen, met als argument dat het Braziliaanse rechtssysteem de verzoeken voor een verblijfsvergunning van de Cubanen had ingewilligd. Na een vergadering in mei met PAHO besloten de Cubaanse autoriteiten nieuwe contracten te tekenen. Momenteel zijn er ongeveer 18.200 professionals ingeschreven in het Más Médicos-programma, waarvan 11.400 Cubanen die volgens gegevens van PAHO werkzaam zijn op het gebied van basiszorg. Het Braziliaanse Ministerie van Volksgezondheid wil het aantal Cubaanse artsen terugbrengen en hen vooral inzetten op plekken waar Braziliaanse vakmensen niet willen werken.

Bron
* Persbureau EFE, 6 november 2017

Link
* New York Times, 29 september 2017: Cuban Doctors Revolt: ‘You Get Tired of Being a Slave’

Cartoonexpositie Trump in Havana

In Havana kan men op dit moment een expositie bezoeken met cartoons over president Trump. De Amerikaanse president beziet de wereld gezeten op een sokkel in de vorm van de VS of is veranderd in het Vrijheidsbeeld omsingeld door woedende Mexicanen. In Cuba is een vergelijkbare expositie met als centrale figuren Raúl Castro en de overleden Fidel Castro echter ondenkbaar. De graffitikunstenaar Danilo Maldonado werd tot tweemaal toe gevangen gezet vanwege de karikaturen die hij maakte van Fidel en Raúl Castro.

Een cartoon van Trump die vorige week in de partijkrant Granma verscheen. Cartoonist is Martirena

De tentoonstelling is getiteld Agente Naranga / Oranje agent en georganiseerd door de Cubaanse kunstenaar Arístides Hernández,  Ares. Ze bevat werk van 13 cartoonisten zoals Adalberto Linares, Ramiro Zardoyas, Lázaro Miranda, Osmani Simancas en Ángel Boligan en twee buitenlanders, de Mexicaan Arturo Kemchis en de Belg O Sekoer, pseudoniem voor Luc Descheemaeker. Ares: ‘In Cuba zijn altijd veel cartoons in de pers verschenen van Amerikaanse presidenten. Ik herinner me die van Richard Nixon, ook die van Ronald Reagan en George W. Bush, maar dit is de eerste expositie gewijd aan een Amerikaanse president,’ legt Arístides Hernández, Ares uit.

Vooruitgang
Ares zegt in een gesprek met het Spaanse persbureau EFE dat de Cubaanse getekende humor meer naar zichzelf zou moet kijken en ruimte bieden voor zelfkritiek. ‘Er is veel vooruitgang geboekt in de laatste jaren, maar er is gebrek aan meer kritiek. We moeten niet afwachtend zijn, maar als door het oog van een journalist de zaken opzoeken die benoemd moeten worden,’ zegt hij op minzame toon, maar Ares geeft geen voorbeelden van de geboekte voortgang. De getekende humor in de Cubaanse media volgt de lijn van de partij en wordt gecontroleerd door de regering.

Eerbewijs Fidel

De omslag van Granma, ontworpen door Ares

Ares erkent dat de heersende mediapolitiek zoals Cuba die kent met zijn eenpartijstaat en pers gecontroleerd door de staat, in sommige gevallen een rem vormt op deze noodzakelijke zelfkritiek. Ares zelf maakte de speciale cover voor de partijkrant Granma op 27 november 2016, opgedragen aan de overleden Fidel Castro. Met de kop Cuba post-Castro, zien we een veelvuldig herhaald beeld van de overledene in uniform en met geweer. Het werd een deel van de campagne na de dood van de dictator Yo soy Fidel / Ik ben Fidel. De oppositie reageerde met Yo no soy Fidel / Ik ben Fidel niet.

Trump
Ondanks het feit dat hij een expositie aan Trump wijdde, is Ares van mening dat Trump geen aanwinst is voor de getekende humor. Zijn ware persoon overstijgt vaak de karikatuur. Ares: ‘Je maakt een cartoon, maar de volgende dag, maakt de president een nog gekkere grap.’

Jonge generatie

O Sekours

De Belgische tekenaar O Sekoer tekende een beeltenis van Adolf Hitler met als snor het profiel van Donald Trump. En Kemchis tekende het Monument van Iwo Jima als herinnering aan deze bloedige veldslag uit de Tweede Wereldoorlog; de Amerikaanse vlag is vervangen door de blonde kuif van de president. Volgens het persbureau EFE wil de expositie ruimte bieden aan een nieuwe generatie van Cubaanse cartoonisten in Cuba zoals Adalberto Linares die o.a. tekeningen plaatst in het tijdschrift Melaíto en Palante. De Cubaan Angel Boligan, woonachtig in Mexico waar hij tekent voor de krant EL Universal, heeft zich ook laten inspireren door de polemiek over de muur die Trump wil bouwen tussen Mexico en de VS. Trump treedt op als destijds Noach bij zijn ark waar Trump bepaalt wie binnen mag en hoe de Mexicanen buiten blijven. Ares meent dat deze jonge generatie van tekenaars ‘de wedergeboorte’ betekent van de Cubaanse karikatuurtraditie die al sinds de 19^e eeuw bestond en een harde klap kreeg in de jaren negentig toen tijdens de economische crisis veroorzaakt door de val van de Sovjet Unie, de oplages van kranten door gebrek aan papier enorm kelderden.

De ark van Trump. Tekening van Angel Booligan

Maar er is niet alleen het papiergebrek. Ares vermeldt niet hoe de Cubaanse spotprenten in de eerste 50 jaar van de 20^ste eeuw in een breed scala van uiteenlopende kranten en magazines kritiek durfden de leveren op de tekortkomingen in het dagelijks leven in de Cuba, onder meer door karakters als El Bobo / De Dwaas of El Loquito / De Gek. El Bobo was een populaire stripfiguur van de tekenaar Eduardo Abela in de jaren dertig met forse kritiek op de toenmalige dictator Machado. Die ruimte bestaat op dit moment niet voor Cubaanse cartonisten.

Bron
* Persbureau EFE en Diario de Cuba
Link
* Website van de cartoonist Ares